भारतीय शास्त्रीय संगीत परंपरेत, राग दिवसाच्या वेगवेगळ्या वेळी किंवा ऋतूंशी संबंधित आहेत. ऋतूनुसार काही राग सादर केले जातात. कडक उन्हाळ्यानंतर आल्हाददायक असलेल्या पावसाळ्यात राग मल्हार, मेघ मल्हार आणि मियाँ मल्हार राग गायले जातात. मल्हार घराण्याच्या रागांमधील असंख्य गीतरचना पावसाळ्याचे वर्णन करतात.
वर्षा ऋतूमधील महत्त्वाच्या दोन रागांची माहिती :-
राग मियाँ मल्हार/ राग मल्हार
मल्हार घराण्यातील सर्वात लोकप्रिय रागांपैकी एक, राग मल्हार किंवा राग मियाँ मल्हार. मल्हार हा हिंदुस्थानी शास्त्रीय राग आहे. मल्हारचा संबंध मुसळधार पावसाशी आहे. , संगीत सम्राट मिया तानसेन यांची ही अप्रतिम निर्मिती असल्याने या रागाला 'मियाँ मल्हार' असेही संबोधले जाते.
ढगांच्या गडगडाटात आणि आकाशातून पृथ्वीवर पडणार्‍या पावसाच्या धारांमध्ये सुरांची जुळवाजुळव खरोखरच सुंदरतेचा अनुभव देते. मन्द्र सप्तकचा शुध्द निषाद रागाला अतिशय प्रभावी बनवतो. स्वर रचनांच्या ग्रंथांमध्ये पाऊस, गडगडाट, ढग, वीज इत्यादींचे वर्णन समाविष्ट आहे (भातखंडे). भातखंडे यांनी या रागाचे वर्णन मल्हार आणि कानडा यांचे मिश्रण असे केले आहे.
मूळ शुद्ध मल्हार व्यतिरिक्त, अनेक मल्हार-संबंधित राग आहेत - मेघ मल्हार, रामदासी मल्हार, गौड मल्हार, सूर मल्हार, शुद्ध मल्हार, देश मल्हार, नट मल्हार, धुलिया मल्हार आणि मीरा की मल्हार.
राग मल्हार किंवा मियाँ की मल्हार हा राग 'वृंदावनी सारंग', राग 'काफी' आणि राग 'दुर्गा' यांचे मिश्रण आहे. मियाँ की मल्हार आणि राग बहार मध्ये समान स्वर आहेत. विशेषतः मियाँ की मल्हारमधील सुरेल हालचाली गंभीर आणि संथ आहेत.
इतिहास
पौराणिक कथेनुसार, मल्हार इतका शक्तिशाली आहे की जेव्हा गायला जातो तेव्हा तो पाऊस पाडू शकतो. राग मल्हारचे अनेक लेखी वर्णने आहेत. तानसेन, बैजू बावरा, बाबा रामदास, नायक चर्जू, मियाँ बख्शू, तानता रंग, तंत्रास खान, बिलास खान (तानसेनचा मुलगा), सुरत सेन आणि मीरा बाई असे काही दिग्गज कलाकार होते आणि तेवढ्या ताकदीचे गायक होते की त्यांनी हा राग गायल्यानंतर पाऊस पडायचाच.
मुघल सम्राट अकबराने एकदा त्याच्या दरबारातील गायक-संगीतकार मियाँ तानसेनला 'राग दीपक', हा प्रकाश/अग्नीचा राग गाण्यास सांगितले, ज्यामुळे अंगणातील सर्व दिवे पेटले आणि तानसेनचे शरीर इतके गरम झाले की स्वतःला थंड करण्यासाठी नदीमध्ये बसावे लागले. तथापि, नदी उकळू लागली आणि तानसेन लवकरच मरण पावणार हे उघड झाले. त्यामुळे स्वतःला बरे करण्यासाठी राग मल्हार गाणारा/ गाणारी कोणीतरी शोधण्यासाठी तानसेन निघाला. कालांतराने तानसेन गुजरातमधील वडनगर शहरात पोहोचला. तेथे मियाँ तानसेनला ताना आणि रिरी नावाच्या दोन बहिणी भेटल्या, मियाँ तानसेनने ताना आणि रिरी या बहिणींना मदत मागितली, बहिणींनी सहमती दिली. ज्या क्षणी ताना आणि रिरी बहिणींनी मल्हार राग गायला सुरुवात केली, त्या नंतर मुसळधार पाऊस पडला, ज्यामुळे तानसेनचे शरीर थंड झाले, अशी आख्यायिका आहे
राग मल्हारच्या अनेक रूपांचे कालक्रमानुसार वर्गीकरण करण्यात आले आहे - प्राचीन (१५व्या शतकापूर्वी), मध्यकालिना (१५वे-१८वे शतक) आणि अर्वाचिन (१९वे शतक आणि त्यापुढील). राग शुद्ध मल्हार, मेघ मल्हार आणि गौड मल्हार हे पहिल्या कालखंडातील आहेत. मल्हारच्या विविध प्रकारांमध्ये हे समाविष्ट आहे:
1) आनंद मल्हार (गान सरस्वती किशोरी आमोणकर यांनी गायलेले पहिले)
२) छाया मल्हार
3) देश मल्हार
4) गौड मल्हार
५) मीराबाई की मल्हार
6) मेघ मल्हार
7) मियाँ की मल्हार (ज्याला गायंड मल्हार म्हणूनही ओळखले जाते, निषाद शुद्ध आणि कोमल हे दोघेही (गायंड) हत्ती डोके फिरवल्याप्रमाणे धैवत भोवती फिरतात.)
8) रामदासी मल्हार
9) धुलिया मल्हार
10) चारजू की मल्हार
11) नानक मल्हार
12) शुद्ध मल्हार
13) सूरदासी मल्हार
मल्हार रागातील मराठी गाणी
1) आज कुणीतरी यावे
2) घन घन माला नभी दाटल्या
3) जन पळभर म्हणतील, हाय हाय
4) जिवलगा कधि रे येशील तू
5) माना मानव वा परमेश्वर
६) रघुपती आपल्या पदस्पर्शाने
राग मिया की मल्हार मधली हिंदी गाणी
1) बादल घुमड भर आये (चित्रपट - साज, वर्ष - 1998)
२) भय भंजना वन्दना सुन हमारी,दरस तेरे माँगे ये तेरा पुजारी (चित्रपट - बसंत बहार, वर्ष - 1956)
३) बोले रे पपीहारा, पपीहारा (चित्रपट - गुड्डी, वर्ष - १९७१)
४) करो सब निछावर(चित्रपट - लाडकी सयाद्री की, वर्ष - १९६६)
५) ना ना बरसो बादल (चित्रपट - सम्राट पृथ्वीराज चौहान, वर्ष - १९५९)
६) नाच मेरे मोर जरा नाच (चित्रपट - तेरे द्वार खडा भगवान, वर्ष - १९६४)
७) बाकड़ बम बम बम बम बाजे डमरू (चित्रपट - कठपुतली, वर्ष - १९५७
राग मेघ-मल्हार किंवा राग मेघ
मेघ हा हिंदुस्थानी शास्त्रीय राग आहे. त्यामुळे हा राग बहुतेक पावसाळ्यात गायला जातो. पावसाचे वर्णन करणारा दुसरा राग म्हणजे मल्हार. तर हे दोन राग जिथे विलीन झाले आणि एक नवीन राग विकसित झाला, तो राग म्हणजे मेघ-मल्हार. या रागाचा कर्नाटकी समतुल्य राग मध्यमावती आहे.
राग मेघ-मल्हार हा एक आनंददायी, गोड राग आहे, जो त्याच्या मूळ चौकटीत राग मधुमद-सारंग सारखा आहे. राग मेघ-मल्हारचा वादी स्वर म्हणजे षडज (सा). त्याचप्रमाणे, राग मधुमद-सारंगमध्ये नि, प हे सरळ प्रस्तुत केले आहे, तर राग मेघ-मल्हारमध्ये नि, प मल्हार अंगमध्ये (प) नि, प असे प्रस्तुत केले आहे.
हा राग गुरूमुखाकडून शिकून घेतल्यानंतरच त्यात प्रभुत्व मिळवता येते. खूप जुना राग असल्याने, मेघ-मल्हार ध्रुपद अंगाच्या प्रभावाने प्रस्तुत केला जातो, ज्यामध्ये बरेच गमक आणि मींड वापरले जातात. हा राग तिन्ही सप्तकांमध्ये मुक्तपणे मांडला जाऊ शकतो. आणि मध्यरात्रीच्या सुमारास सादरीकरणासाठी निर्धारित केलेला गंभीर आणि गहन राग मानला जातो.
संगीततज्ज्ञ व्ही.एन. भातखंडे यांनी 20 व्या शतकाच्या पहिल्या तिमाहीत (संगीत शास्त्र) लिहून असे निरीक्षण नोंदवले की मेघ-मल्हार हा केवळ काही उस्तादांनीच ओळखला आणि सादर केला असला तरी, त्यांच्या मते हा राग निपुण करणे फार कठीण नव्हते. तेव्हापासून रागाच्या लोकप्रियतेत बरीच सुधारणा झाली आहे, जरी या रागाच्या भोवतीच्या काही संदिग्धता अजूनही निराकरण न झालेल्या आहेत. सुब्बा राव (राग निधी) मेघ आणि मेघ मल्हारला एकाच रागाची दोन नावे मानतात आणि अनेक उप-आवृत्त्यांसह त्याच्या दोन आवृत्त्यांची यादी करतात.
ऐतिहासिक माहिती
भारतीय शास्त्रीय संगीतात आढळणाऱ्या अतिशय जुन्या रागांपैकी हा एक आहे. हा राग भगवान कृष्ण काळापासून संबंधित आहे, जेव्हा गोवर्धन लीलेच्या वेळी श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वताला आपल्या करंगळीवर उचलून धरून त्याखाली व्रजवासीजन व त्यांची गायीवासरे यांस आश्रय देऊन इंद्राने रागावून पाडलेल्या मुसळधार पावसापासून सात अहोरात्र त्यांचे रक्षण केले; अशी पुराणातील कथा आहे. तेव्हा भगवान शिवाने भगवान कृष्णाचे रक्षण करण्यासाठी डमरू आवाज तयार केला. डमरूने निर्माण केलेला तो राग मेघ होता.
राग दीपक (पूर्वी थाट) गायल्यानंतर तानसेनची शारीरिक लाही लाही (वेदना) , ताना आणि रिरी या दोन बहिणींनी सादर केलेला राग मेघ मल्हार ऐकून शांत झाल्याची आख्यायिका आहे.
मेघमल्हार रागातील हिंदी चित्रपटातील गाणी
1) लपक झपक तू आ रे बदरवा (बूट पॉलिश - 1954)
२) आज मधुवतास डोले (स्त्री -१९६१)
3) अंग लग जा बालमा - ऊर्फ कारे कारे बदरा, सुनी सुनी रतिया (मेरा नाम जोकर -1970)
४) बरसो रे बरसो रे (तानसेन (१९४३)
५) दुख भरे दिन बिते रे भैया (मदर इंडिया -१९५७)
6) तन रंग लो जी (कोहिनूर -1960)
७) तुम अगर साथ देने का वादा करो (हमराज - १९६७)
For English article please click on link below -
