आज गीतरामायणाला ७० वर्षे पूर्ण होत आहेत, आणि तरीही यातील गीते तितकीच ताजी वाटतात. ही केवळ काव्यसंपदा नाही, तर मराठी जनमानसाच्या हृदयात कोरलेला सांस्कृतिक ठेवा आहे. आज, १ एप्रिल २०२५ रोजी, ग. दि. माडगूळकर (गदिमा) आणि सुधीर फडके (बाबूजी) यांच्या अजरामर कलाकृती 'गीतरामायण'च्या प्रसारणाला ७० वर्षे पूर्ण झाली आहेत. रामायणातील प्रसंगांवर आधारित ५६ मराठी गीतांचा हा संग्रह १ एप्रिल १९५५ रोजी आकाशवाणी पुणे केंद्रावरून प्रसारित होण्यास सुरुवात झाली होती.
गीतरामायणाची निर्मिती - "रामायण गाण्यातून जिवंत झाले, आणि काळाच्या पुढे जाऊन अजरामर झाले!"
१९५५ मध्ये पुण्याच्या आकाशवाणी केंद्राचे तत्कालीन प्रमुख वसंत बापट यांनी ग. दि. माडगूळकर आणि सुधीर फडके यांना एक संकल्पना मांडली – "रामायणावर आधारित गीतमालिका सादर करायची आहे." ही कल्पना दोघांना फार भावली आणि त्यांनी फक्त ३५ दिवसांत ५६ गाणी तयार केली.
गदिमांनी लिहिलेल्या या गीतांना बाबूजींनी संगीतबद्ध केले असून, त्यांनीच रामाच्या भूमिकेतील गाणी गायली आहेत. सुगम संगीताच्या क्षेत्रात श्रीरामाच्या जीवनावर आधारित ५६ गाण्यांचा हा संग्रह मराठी रसिकांच्या हृदयावर कायमचा कोरला गेला आहे. ही गीते आकाशवाणीच्या प्रसारणानंतर अतिशय लोकप्रिय झाली. विविध नाट्यरूपे, संगीत मैफली आणि ऑर्केस्ट्रा सादरीकरणांमध्ये ही गीते आजही गायली जातात.
'गीतरामायण'मधील काही प्रसिद्ध गीते पुढीलप्रमाणे आहेत:
स्वये श्रीरामप्रभु ऐकती
सरयू तीरावरी अयोध्या
उगा कां काळिज माझें उले
लाडके कौसल्ये राणी
दशरथा घे हें पायसदान
राम जन्मला ग सखी
सांवळा ग रामचंद्र
ज्येष्ठ तुझा पुत्र मला
मार ही ताटिका रामचंद्रा
चला राघवा चला
या गीतांमध्ये रामायणातील विविध प्रसंगांचे सुंदर चित्रण केले गेले आहे, ज्यामुळे 'गीतरामायण' आजही मराठी संगीतप्रेमींच्या हृदयात विशेष स्थान राखून आहे.
'गीतरामायण' मधील सर्व ५६ गाण्यांची यादी:
बालकांड
स्वये श्रीरामप्रभु ऐकती
सरयू तीरावरी अयोध्या
उगा कां काळिज माझें उले
लाडके कौसल्ये राणी
दशरथा घे हें पायसदान
राम जन्मला ग सखी
सांवळा ग रामचंद्र
अयोध्याकांड
ज्येष्ठ तुझा पुत्र मला
मार ही ताटिका रामचंद्रा
चला राघवा चला
प्रिय सखा रे वियोग हा
बोल सखे ग बाई बोल
कृष्णा, कमळा आणि कोवळा चंद्रमा
जाईन वचन तुझे सोडून
अरण्यकांड
अनाथांचा नाथ ग बंधो
शोकांतिका सीतेची
तेजाने तुझ्या उजळला देस हा
गोड गोड सांगे रामराया
उभा ग गाभारा अंबाबाईचा
अयोध्येच्या राजा चला
किष्किंधाकांड
आज आहे किष्किंधा नगरीत
कपि सामर्थ्य दाखवीला हनुमान
शब्द देतों, सीता शोधतो
आकाश मार्गे जातो स्वारी
मी सोडुनियां रामासि आला
सुंदरकांड
लंका जळाली रे जळाली
हनुमंता पुढे चालत जा
सीता शोधूनि आलो
ही विजयी मुद्रा रामाची
सीता सांगे रामराया
युद्धकांड
सैन्य रामाचे पुढे गेले
पाहिला रामरूपी महाबळ
रावण हृदयात उठला क्रोध
धनुष्य सज्ज कर रघुनंदना
शक्ती शेजारी माजले दुखः
हे राम राघव कृपाळु भूपा
रामचंद्राने वानरसेनेला सांगितले
पाहुणी प्रभूची शक्ति
उध्दारिला रावणास प्रभू
उत्तरकांड
संपला युध्द आता
राम राज्याची सुरुवात झाली
अयोध्या नगरी आनंदली
सीतेसही नयनी अश्रू आले
रामराज्य याचा गौरव गा
राज्य अभिषेक रामाचा झाला
विशेष गीतं
तुलसी फुलला ग रामाचरणी
जय जय राम कृष्ण हरी
चला रामाच्या पंढरीला
सर्वत्र रामचंद्र जपावा
हे राम तू सुखकर्ता
शांत राम, सुमन राम
म्हणू नका राघवा
रामनाम गात चला
श्रीरामप्रभूची आरती
श्रीरामचंद्र कृपालु भज
जय जय रामराया
हे सर्व गीते आजही रसिकांच्या मनामध्ये विशेष स्थान राखून आहेत. 'गीतरामायण' हे केवळ संगीत न राहता, एक आध्यात्मिक प्रवास ठरले आहे.
भारतीय संगीतक्षेत्रातील सुवर्णअध्याय लिहिणाऱ्या महान गायिका सुमन कल्याणपूर यांचा ८८वा वाढदिवस!
२८ जानेवारी १९३७ रोजी ढाका येथे जन्मलेल्या सुमनताईंच्या सुरेल आवाजाने हिंदी, मराठी, बंगाली आणि इतर भाषांमध्ये रसिकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवलं. त्यांची गायकी, साधेपणा आणि सुरेलतेची जादू आजही अविस्मरणीय आहे.
Article by Lata Ballal
दिलने फिर याद किया !🎼🌟🎻🌙🌈
ऐकलं आणि सुमन कल्याणपूर चा प्रसन्न चेहरा डोळ्यासमोर तरळला आणि अनेकानेक गीतांची गर्दी झाली . किती गोड कंठ !! कदाचित मातीचा गुण असेल! "रोशगुल्ला" च्या प्रांतातील जन्म ना!!!😀🙏🏻पण खरंच कसं बरं वर्णन करावं? माजघरातील कांकणाची किणकिण? की शालीन ,घरंदाज युवतीने थोरामोठ्यांचा आब राखित ,अधीर भावनांना धिराने सावरत गुणगुणलेलं सूर! काही म्हणा पण आपल्याच घरातला ,ओळखीचा वाटणारा मधाळ स्वर ,म्हणजेच सुमन कल्याणपूर!सोनटक्यापरी मंद शुभ्र !! हे " शुभ्र कांही जीवघेणे" असले तरी अदा मात्र कातील नाही !! तिची (अरे देवा म्हणतो ना, तद्वत)!
तर केतकीच्या बनांत अलगद नेऊन सोडते , आणि मनमोर नाचू लागतो ! हेच तर वैशिष्ट्य !! मराठी ,बंगाली , गुजराती ,आणि हिंदी किती एक गाणी तिने खुबीने गायली!! कुठलाही आविर्भाव न आणता, अगदी सहज साधं सुंदर! पण त्या त्या माहोलमध्ये कासेनांना डुंबवत!! ते ही अगदी कळू न देता.सगळीच गाणी अवीट गोडीची आणि नजाकतीनं भारलेली!
म्हणूनच आजकल "तेरे मेरे प्यार के चर्चे" थिल्लर झालं नाही! बिनधास्त ,खुलेपणाने ऐकावी अशी एकाहून एक सुरस गीतं !!पण मला मात्र ,"बात एक रातकी "मधलं "ना हम तुम्हे जाssने,...हे काळजात कोरून ठेवावंस वाटतं !!! गाणं कधी संपलं कळतच नाही , मन मात्र त्या सुरातंच लपेटून राहतं ! गारुड आहे नुस्तं, सगळ्याचं गाण्यात तिची अमीट छान आहे. ती अनुभवणं जास्त सुखमयी! बकुळी च्या फुलांपरी !!!!🌼
वाईट याचं वाटतं की, सुमन कल्याणपूर ची तुलना लता सह केली गेली. एका झाडाची पानं सुध्दा एकसारखी नसतात. तर माणसं ,आवाज ,कसे असतील ? नभांगणात सूर्या सह अनेक तारे तारका ,ग्रह असतात. आणि त्याचं प्रत्येकाचं वेगळेपण आहे. अगदी तस्सं च!! या सुरेल संगीत मैफिलीत अनेकानेक दिग्गज आपापल्या स्थानी अढळ आहेत . उपमाच द्यायची झाली ,तर धृवतारा आहे सुमन कल्याणपूर!!! अढळ!!आणि हे तिने जोखलंय !! कांहीही कुरकुर न करता ती गात राहिली ,तिच्या आवाजात!निरवतेचा भंग न करता वाहणा-या नदी प्रमाणे !!! ती नादमयता या समंजस पणातूनच आली असावी! म्हणूनच तिची छबी कशी प्रसन्न, आनंदी दिसते.
लखलखणारा हिरा नाही ,झळाळतं सुवर्ण नाही, पण चांदण्यातही लकाकणारी मौक्तिक माळ आहे सुमन कल्याणपूर!!! वृंदावनातील पणतीची मंगल , पिवळीकेशरी आभा विखूरलेली दिसते तिच्या मुखकमलावर!!!🌟🌟
Born: December 24, 1924, Kotla Sultan Singh, near Amritsar, Punjab, India
Died: July 31, 1980, Mumbai, Maharashtra, India
Mohammed Rafi, a maestro whose voice continues to resonate in the hearts of millions, was one of India’s most celebrated playback singers. Known for his unmatched versatility and vocal range, Rafi lent his voice to over 25,000 songs during a career spanning nearly four decades. His contributions to Indian music immortalized him as the voice of Hindi cinema.
Early Life and Musical Training
Born in a small village near Amritsar, Punjab, Mohammed Rafi’s journey into the world of music began at an early age. He showed an innate talent for singing and was deeply influenced by the qawwals (traditional Sufi singers) in his village. Rafi’s family recognized his gift and supported his musical aspirations.
He trained under Ustad Ghulam Ali Khan, learning the nuances of classical music. His first public performance came in Lahore when he was just 15 years old, where he caught the attention of composer Shyam Sunder. Impressed by his talent, Shyam Sunder invited Rafi to sing for Punjabi films.
Rafi’s debut song, a duet with Zeenat Begum titled “Soniye Ni Heeriye Ni”, was for the Punjabi film Gul Baloch (1944), composed by Shyam Sunder. This marked the beginning of a remarkable journey in playback singing.
After relocating to Bombay (now Mumbai), Mohammed Rafi began working with leading composers of the era. His early Hindi songs included contributions to films like Gaon Ki Gori (1945) and Jugnu (1947).
Rafi’s big break came when Naushad, one of Bollywood’s most iconic composers, recognized his potential. Under Naushad’s guidance, Rafi sang “Tera Khilona Toota Balak” in Anmol Ghadi (1946). Another milestone was “Is Duniya Mein Ae Dilwalo” from Dillagi (1949), which cemented his place as a rising star.
The Golden Era of Mohammed Rafi
Rafi’s voice became synonymous with the golden era of Bollywood. His ability to adapt his voice to suit the character on screen was unparalleled. Whether it was the romantic allure of Dilip Kumar, the flamboyance of Shammi Kapoor, or the comedic charm of Johnny Walker, Rafi’s voice brought life to countless performances.
Some of his most iconic songs include:
“Yeh Duniya Agar Mil Bhi Jaaye To Kya Hai” (Pyaasa, 1957)
“Zindagi Bhar Nahin Bhoolegi” (Barsaat Ki Raat, 1960)
Rafi’s versatility extended to all genres, including romantic ballads, ghazals, bhajans, qawwalis, and even peppy dance numbers. His ability to match the nuances of actors like Bharat Bhushan, Biswajit, and Joy Mukherjee ensured their performances were remembered largely because of his soulful renditions.
Duets and Memorable Collaborations
Rafi’s duets with singers like Lata Mangeshkar and Asha Bhosle remain evergreen classics. His collaboration with composers like S.D. Burman, Madan Mohan, O.P. Nayyar, and Shankar-Jaikishan further elevated his craft.
Notable duets include:
“Dil Pukare Aare Aare” (Jewel Thief, 1967) with Lata Mangeshkar
“Chura Liya Hai Tumne Jo Dil Ko” (Yaadon Ki Baaraat, 1973) with Asha Bhosle
“Teri Bindiya Re” (Abhimaan, 1973) with Lata Mangeshkar
The Man Behind the Voice
Apart from his musical genius, Mohammed Rafi was known for his humility and generosity. He often sang for struggling composers without charging fees. A notable instance was when he sang the title track of Aap Ke Deewane for Rakesh Roshan without payment, simply because he loved the song.
Rafi was a deeply spiritual and kind-hearted individual. His innate goodness reflected in his interactions and endeared him to colleagues and fans alike.
Awards and Recognition
Throughout his illustrious career, Rafi received numerous accolades, including:
Six Filmfare Awards for Best Male Playback Singer
The Padma Shri in 1967, one of India’s highest civilian honors
Recognition as the “Best Singer of the Millennium” by Stardust magazine in 2001
In a CNN-IBN survey conducted in 2013, Rafi was voted the greatest voice of Hindi cinema.
The Final Note
Rafi’s last song, “Shaam Phir Kyun Udaas Hai Dost” from the film Aas Paas (1980), was recorded just hours before his untimely death from a heart attack. His passing left a void in the world of music, and his funeral saw one of the largest gatherings in Mumbai’s history.
Mohammed Rafi’s music remains a treasure trove for fans and music enthusiasts. Annual tributes on his birth and death anniversaries highlight his enduring influence. His songs, whether romantic, soulful, or playful, continue to captivate audiences across generations.
From being named in the British rock song “Brimful of Asha” by Cornershop to having his songs featured in global playlists, Rafi’s legacy transcends borders. As filmmaker Manmohan Desai aptly said, “If anyone has the voice of God, it is Mohammed Rafi.”
Celebrating 100 Years
As we mark the centenary of Mohammed Rafi, his voice continues to inspire and evoke emotions, reminding us of an era where music touched the soul. His songs are not just melodies; they are memories, emotions, and a timeless tribute to the art of playback singing.
This extended tribute honors the man, the artist, and the legend—Mohammed Rafi, whose voice will forever echo in the annals of Indian music history.
भारतीय शास्त्रीय संगीताचा इतिहास अनेक रागांनी समृद्ध आहे. पूर्वी दीपावलीला गायक दीपक राग गायचे. दीपावलीला दीपक राग गाण्याने निघणारी उष्णता दिव्याच्या ज्योतीत शोषली जाते आणि त्याचा गायक आणि श्रोता यांच्या शरीरावर कोणताही दुष्परिणाम होत नाही. म्हणूनच दीपावलीच्या रात्रीच्या उत्तरार्धात गायक दीपक राग म्हणत. दीपक रागाची उत्पत्ती भगवान शंकराच्या मुखातून झाली असे म्हणतात. त्याचे प्रमुख देवता भगवान सूर्य आणि अग्नी आहेत. दीपक राग सात नोट्सने बनलेला आहे. हा देवलोकाचा राग असल्याचे 'राधागोविंद संगीत सार' या ग्रंथात म्हटले आहे. संगीत सम्राट तानसेन हे त्याचे शेवटचे गायक होते.
पुरूष रागातील सहा रागांमध्ये दीपक आणि मल्हार राग प्रमुख आहेत. दीपक रागाचे ५ प्रकार आहेत. एक पूर्वी थाटचा, दुसरा बिलावल थाटचा, तिसरा कल्याण थाटचा, चौथा काफी थाटचा आणि पाचवा खामाज थाटचा. त्याशिवाय कल्याण थाटात आणखी एक राग आहे ज्याचे नाव आहे दीपक केदार. म्हणून हा यादीत घेतल्यास, राग दीपकचे 6 प्रकार होतात. जरी हा राग जवळजवळ नामशेष झाला आहे.
भारतीय शास्त्रीय संगीताचा इतिहास अनेक संगीतकारांनी समृद्ध आहे जे ऋतूंमध्ये, दिवसाच्या वेळी रागांच्या माध्यमातून वेगवेगळे प्रभाव निर्माण करू शकले. असाच एक दिग्गज संगीतकार होता तानसेन. तानसेन हा अकबराच्या दरबारातील नवरत्नांमधील एक होता. तानसेन यांचे रागांवर इतकं प्राविण्य होते की ते आपल्या गायनाने पाऊस पाडू शकत, आग लावू शकत. जर दिवसा संध्याकाळचा राग गायला तर सूर्यप्रकाश कमी होईल आणि संध्याकाळ झाल्यासारखे वाटे.
आख्यायिका 1
सम्राट अकबर तानसेनच्या संगीताचा इतका चाहता झाला. तानसेनचा बादशहावर झालेला असा प्रभाव पाहून इतर दरबारी गायक द्वेष करू लागले. एके दिवशी या लोकांनी तानसेनच्या नाशाची योजना आखली. या सर्वांनी सम्राट अकबराला तानसेनला 'दीपक' राग गायला लावण्याची विनंती केली.
सम्राटाने होकार दिला आणि तानसेनला दीपक राग गाण्याची आज्ञा दिली. तानसेनने अशुभ परिणाम सांगून हा राग गाण्यास नकार दिला, तरीही अकबराचा आग्रह टळला नाही आणि तानसेनला दीपक राग गायला लागला. राग सुरू होताच उष्णता वाढत गेली आणि हळूहळू वातावरण तापले. श्रोते जीव वाचवण्यासाठी इकडे-तिकडे लपून बसले, पण तानसेनचे शरीर आगीच्या ज्वाळांनी पेटले होते.
अशा अवस्थेत तानसेन धावत आपल्या घरी आला, तिथे त्यांच्या मुलींनी मेघ मल्हार गाऊन त्यांचे प्राण वाचवले. या घटनेनंतर काही महिन्यांनी तानसेनचा मृतदेह सापडला. अंगात ताप होता, त्यामुळे फेब्रुवारी १५८६ मध्ये तापाने त्यांचा जीव घेतला.
आख्यायिका 2
सम्राट अकबराने तानसेनला 'दीपक राग' गाण्याचा आग्रह केला. त्यांनी दरबारात दीपक राग गायला सुरुवात केली. जस जसा आलाप वाढू लागला आणि गायक आणि श्रोते घामाघूम होऊ लागले. गाणे संपताच दरबारात ठेवलेला दिवा जळून खाक झाला आणि आजूबाजूला ज्वाळा दिसू लागल्या.
तानसेनाने दीपक राग गायल्यामुळे त्यांच्या अंगाची लाही लाही होत होती आणि त्याच्यावर उतारा म्हणजे मेघमल्हार राग. मेघमल्हार राग हा कोणीही गाऊन चालणार नव्हतं एक मल्हार राग गाऊन पाऊस पडला तरच त्यांच्या शरीरावर त्या पावसाचे थेंब पडले तरच त्यांच्या अंगातला ज्वर किंवा त्यांच्या शरीराची लाही लाही होत होती ती कमी होणार होती.
ताना-रीरी या दोघी जुळ्या बहिणी साधारण 1556 च्या सुमारास जन्मलेल्या. या जुळ्या मुली गुजरात राज्यातील वडनगर नावाच्या गावामध्ये राहत होत्या.
सम्राट अकबराच्या शिपायांना शोध घेता घेता कळलं की गुजरात मधील वडनगर गावामध्ये या दोन्ही बहिणी अत्यंत उत्तम मेघमल्हार गातात. शोधमोहीम तिथे संपते, परंतु या दोघी जणी सांगतात की सम्राट अकबर व इतर सर्व लोकांसमोर आम्ही मेघमल्हार गाणार नाही. फक्त तानसेनजी असतील आणि आम्ही असु. या अटी मान्य करून त्या दोघींनी मेघमल्हार गायला, नंतर जो पाऊस पडला त्या पावसाच्या थेंबांनी त्यांचा ज्वर कमी झाला, त्यांच्या अंगाची लाही-लाही कमी झाली आणि तानसेनजीनी त्या दोघी मुलींना खूप आशीर्वाद दिले.
भारतीय शास्त्रीय संगीत परंपरेत, राग दिवसाच्या वेगवेगळ्या वेळी किंवा ऋतूंशी संबंधित आहेत. ऋतूनुसार काही राग सादर केले जातात. कडक उन्हाळ्यानंतर आल्हाददायक असलेल्या पावसाळ्यात राग मल्हार, मेघ मल्हार आणि मियाँ मल्हार राग गायले जातात. मल्हार घराण्याच्या रागांमधील असंख्य गीतरचना पावसाळ्याचे वर्णन करतात.
वर्षा ऋतूमधील महत्त्वाच्या दोन रागांची माहिती :-
राग मियाँ मल्हार/ राग मल्हार
मल्हार घराण्यातील सर्वात लोकप्रिय रागांपैकी एक, राग मल्हार किंवा राग मियाँ मल्हार. मल्हार हा हिंदुस्थानी शास्त्रीय राग आहे. मल्हारचा संबंध मुसळधार पावसाशी आहे. , संगीत सम्राट मिया तानसेन यांची ही अप्रतिम निर्मिती असल्याने या रागाला 'मियाँ मल्हार' असेही संबोधले जाते.
ढगांच्या गडगडाटात आणि आकाशातून पृथ्वीवर पडणार्‍या पावसाच्या धारांमध्ये सुरांची जुळवाजुळव खरोखरच सुंदरतेचा अनुभव देते. मन्द्र सप्तकचा शुध्द निषाद रागाला अतिशय प्रभावी बनवतो. स्वर रचनांच्या ग्रंथांमध्ये पाऊस, गडगडाट, ढग, वीज इत्यादींचे वर्णन समाविष्ट आहे (भातखंडे). भातखंडे यांनी या रागाचे वर्णन मल्हार आणि कानडा यांचे मिश्रण असे केले आहे.
मूळ शुद्ध मल्हार व्यतिरिक्त, अनेक मल्हार-संबंधित राग आहेत - मेघ मल्हार, रामदासी मल्हार, गौड मल्हार, सूर मल्हार, शुद्ध मल्हार, देश मल्हार, नट मल्हार, धुलिया मल्हार आणि मीरा की मल्हार.
राग मल्हार किंवा मियाँ की मल्हार हा राग 'वृंदावनी सारंग', राग 'काफी' आणि राग 'दुर्गा' यांचे मिश्रण आहे. मियाँ की मल्हार आणि राग बहार मध्ये समान स्वर आहेत. विशेषतः मियाँ की मल्हारमधील सुरेल हालचाली गंभीर आणि संथ आहेत.
इतिहास
पौराणिक कथेनुसार, मल्हार इतका शक्तिशाली आहे की जेव्हा गायला जातो तेव्हा तो पाऊस पाडू शकतो. राग मल्हारचे अनेक लेखी वर्णने आहेत. तानसेन, बैजू बावरा, बाबा रामदास, नायक चर्जू, मियाँ बख्शू, तानता रंग, तंत्रास खान, बिलास खान (तानसेनचा मुलगा), सुरत सेन आणि मीरा बाई असे काही दिग्गज कलाकार होते आणि तेवढ्या ताकदीचे गायक होते की त्यांनी हा राग गायल्यानंतर पाऊस पडायचाच.
मुघल सम्राट अकबराने एकदा त्याच्या दरबारातील गायक-संगीतकार मियाँ तानसेनला 'राग दीपक', हा प्रकाश/अग्नीचा राग गाण्यास सांगितले, ज्यामुळे अंगणातील सर्व दिवे पेटले आणि तानसेनचे शरीर इतके गरम झाले की स्वतःला थंड करण्यासाठी नदीमध्ये बसावे लागले. तथापि, नदी उकळू लागली आणि तानसेन लवकरच मरण पावणार हे उघड झाले. त्यामुळे स्वतःला बरे करण्यासाठी राग मल्हार गाणारा/ गाणारी कोणीतरी शोधण्यासाठी तानसेन निघाला. कालांतराने तानसेन गुजरातमधील वडनगर शहरात पोहोचला. तेथे मियाँ तानसेनला ताना आणि रिरी नावाच्या दोन बहिणी भेटल्या, मियाँ तानसेनने ताना आणि रिरी या बहिणींना मदत मागितली, बहिणींनी सहमती दिली. ज्या क्षणी ताना आणि रिरी बहिणींनी मल्हार राग गायला सुरुवात केली, त्या नंतर मुसळधार पाऊस पडला, ज्यामुळे तानसेनचे शरीर थंड झाले, अशी आख्यायिका आहे
राग मल्हारच्या अनेक रूपांचे कालक्रमानुसार वर्गीकरण करण्यात आले आहे - प्राचीन (१५व्या शतकापूर्वी), मध्यकालिना (१५वे-१८वे शतक) आणि अर्वाचिन (१९वे शतक आणि त्यापुढील). राग शुद्ध मल्हार, मेघ मल्हार आणि गौड मल्हार हे पहिल्या कालखंडातील आहेत. मल्हारच्या विविध प्रकारांमध्ये हे समाविष्ट आहे:
1) आनंद मल्हार (गान सरस्वती किशोरी आमोणकर यांनी गायलेले पहिले)
२) छाया मल्हार
3) देश मल्हार
4) गौड मल्हार
५) मीराबाई की मल्हार
6) मेघ मल्हार
7) मियाँ की मल्हार (ज्याला गायंड मल्हार म्हणूनही ओळखले जाते, निषाद शुद्ध आणि कोमल हे दोघेही (गायंड) हत्ती डोके फिरवल्याप्रमाणे धैवत भोवती फिरतात.)
8) रामदासी मल्हार
9) धुलिया मल्हार
10) चारजू की मल्हार
11) नानक मल्हार
12) शुद्ध मल्हार
13) सूरदासी मल्हार
मल्हार रागातील मराठी गाणी
1) आज कुणीतरी यावे
2) घन घन माला नभी दाटल्या
3) जन पळभर म्हणतील, हाय हाय
4) जिवलगा कधि रे येशील तू
5) माना मानव वा परमेश्वर
६) रघुपती आपल्या पदस्पर्शाने
राग मिया की मल्हार मधली हिंदी गाणी
1) बादल घुमड भर आये (चित्रपट - साज, वर्ष - 1998)
२) भय भंजना वन्दना सुन हमारी,दरस तेरे माँगे ये तेरा पुजारी (चित्रपट - बसंत बहार, वर्ष - 1956)
३) बोले रे पपीहारा, पपीहारा (चित्रपट - गुड्डी, वर्ष - १९७१)
४) करो सब निछावर(चित्रपट - लाडकी सयाद्री की, वर्ष - १९६६)
५) ना ना बरसो बादल (चित्रपट - सम्राट पृथ्वीराज चौहान, वर्ष - १९५९)
६) नाच मेरे मोर जरा नाच (चित्रपट - तेरे द्वार खडा भगवान, वर्ष - १९६४)
७) बाकड़ बम बम बम बम बाजे डमरू (चित्रपट - कठपुतली, वर्ष - १९५७
राग मेघ-मल्हार किंवा राग मेघ
मेघ हा हिंदुस्थानी शास्त्रीय राग आहे. त्यामुळे हा राग बहुतेक पावसाळ्यात गायला जातो. पावसाचे वर्णन करणारा दुसरा राग म्हणजे मल्हार. तर हे दोन राग जिथे विलीन झाले आणि एक नवीन राग विकसित झाला, तो राग म्हणजे मेघ-मल्हार. या रागाचा कर्नाटकी समतुल्य राग मध्यमावती आहे.
राग मेघ-मल्हार हा एक आनंददायी, गोड राग आहे, जो त्याच्या मूळ चौकटीत राग मधुमद-सारंग सारखा आहे. राग मेघ-मल्हारचा वादी स्वर म्हणजे षडज (सा). त्याचप्रमाणे, राग मधुमद-सारंगमध्ये नि, प हे सरळ प्रस्तुत केले आहे, तर राग मेघ-मल्हारमध्ये नि, प मल्हार अंगमध्ये (प) नि, प असे प्रस्तुत केले आहे.
हा राग गुरूमुखाकडून शिकून घेतल्यानंतरच त्यात प्रभुत्व मिळवता येते. खूप जुना राग असल्याने, मेघ-मल्हार ध्रुपद अंगाच्या प्रभावाने प्रस्तुत केला जातो, ज्यामध्ये बरेच गमक आणि मींड वापरले जातात. हा राग तिन्ही सप्तकांमध्ये मुक्तपणे मांडला जाऊ शकतो. आणि मध्यरात्रीच्या सुमारास सादरीकरणासाठी निर्धारित केलेला गंभीर आणि गहन राग मानला जातो.
संगीततज्ज्ञ व्ही.एन. भातखंडे यांनी 20 व्या शतकाच्या पहिल्या तिमाहीत (संगीत शास्त्र) लिहून असे निरीक्षण नोंदवले की मेघ-मल्हार हा केवळ काही उस्तादांनीच ओळखला आणि सादर केला असला तरी, त्यांच्या मते हा राग निपुण करणे फार कठीण नव्हते. तेव्हापासून रागाच्या लोकप्रियतेत बरीच सुधारणा झाली आहे, जरी या रागाच्या भोवतीच्या काही संदिग्धता अजूनही निराकरण न झालेल्या आहेत. सुब्बा राव (राग निधी) मेघ आणि मेघ मल्हारला एकाच रागाची दोन नावे मानतात आणि अनेक उप-आवृत्त्यांसह त्याच्या दोन आवृत्त्यांची यादी करतात.
ऐतिहासिक माहिती
भारतीय शास्त्रीय संगीतात आढळणाऱ्या अतिशय जुन्या रागांपैकी हा एक आहे. हा राग भगवान कृष्ण काळापासून संबंधित आहे, जेव्हा गोवर्धन लीलेच्या वेळी श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वताला आपल्या करंगळीवर उचलून धरून त्याखाली व्रजवासीजन व त्यांची गायीवासरे यांस आश्रय देऊन इंद्राने रागावून पाडलेल्या मुसळधार पावसापासून सात अहोरात्र त्यांचे रक्षण केले; अशी पुराणातील कथा आहे. तेव्हा भगवान शिवाने भगवान कृष्णाचे रक्षण करण्यासाठी डमरू आवाज तयार केला. डमरूने निर्माण केलेला तो राग मेघ होता.
राग दीपक (पूर्वी थाट) गायल्यानंतर तानसेनची शारीरिक लाही लाही (वेदना) , ताना आणि रिरी या दोन बहिणींनी सादर केलेला राग मेघ मल्हार ऐकून शांत झाल्याची आख्यायिका आहे.
मेघमल्हार रागातील हिंदी चित्रपटातील गाणी
1) लपक झपक तू आ रे बदरवा (बूट पॉलिश - 1954)
२) आज मधुवतास डोले (स्त्री -१९६१)
3) अंग लग जा बालमा - ऊर्फ कारे कारे बदरा, सुनी सुनी रतिया (मेरा नाम जोकर -1970)
.png)
.png)
