कजरी (Kajari) (semi classical form)

भारताच्या प्रत्येक राज्यातील लोकगीतांमध्ये पावसाळा ऋतूचे खास स्थान आहे. त्यातही उत्तर प्रदेशातील मिर्झापूर, वाराणसी, बलिया, चंदौली व जौनपूर या भागातील कजरी ही गायनशैली अत्यंत लोकप्रिय आहे. ही गायकी श्रावण महिन्यात गावोगावी झुल्यांवर खेळणाऱ्या सख्या व महिलांच्या मनोभावना व्यक्त करणारी आहे.

कजरीचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात सृष्टीचा सौंदर्य, विरहाची वेदना, स्त्रीच्या भावना आणि कृष्ण-राधेच्या लीला या सर्वांचे सुंदर मिश्रण आढळते. मिर्झापूरची देवीगीतांपासून सुरू झालेली ही परंपरा आज Semi classical संगीताचा भाग बनली आहे. बनारस घराण्याचे कजरी गायनात मोठे योगदान आहे.

कजरीमध्ये श्रृंगार आणि विरह रस यांचे सामर्थ्य आहे. नणंद-भावजयीचे प्रेमळ संवाद, प्रेमात विहार करणाऱ्या स्त्रियांचे भावविश्व, वियोगातील आर्त हाक – हे सगळे कजरीच्या गीतांमध्ये दिसते. उदाहरणार्थ: 

“कैसे खेलै जइबू सावन में कजरिया, बदरिया घेरे आये ननदी…”

कजरीचे प्रकार: मिर्झापुरी कजरी, बनारसी कजरी आणि अवध क्षेत्रातील सावनी इत्यादी. तसेच चैत, झुला आणि होरी याही गायनशैली कजरीसह गायला जातात.

शास्त्रीय गायनात कजरीचा वापर अर्धशास्त्रीय प्रकार (Semi classical)  म्हणून केला जातो. आज अनेक प्रसिद्ध कलाकार हे कजरी, झुला, होरी, चैत, दादरा, ठुमरी या गायनशैली सादर करतात.

इतिहास: काही जनश्रुतीनुसार मिर्झापूरच्या एका राजकन्येचं नाव ‘कजरी’ होतं. ती आपल्या नवऱ्याच्या विरहात भावविवश होऊन हे गीत गात असे, त्यावरूनच या गायकीचे नाव पडले. 

कजरी हे केवळ लोकसंगीत नसून एक सामाजिक संस्कृतीचे प्रतीक आहे. स्त्रियांची भावना, एकी, सामूहिक आनंद आणि निसर्गप्रेम यांचा संगम या गीतांमध्ये आढळतो.

काही प्रस‍िद्ध कजरी/कजली

1. देखो सावन में हिंडोला झूलैंदेखो सावन में हिंडोला झूलैं मन्दिर में गोपाल।

राधा जी तहाँ पास बिराजैं ठाड़ी बृज की बाल।।

2. हरि संग डारि-डारि गलबहियाँहरि संग डारि-डारि गल बहियाँ झूलत बरसाने की नारि।

प्रेमानन्द मगन मतवारी सुधि बुधि सकल बिसारि।।

3. हरि बिन जियरा मोरा तरसेहरि बिन जियरा मोरा तरसे, सावन बरसै घना घोर।

रूम झूम नभ बादर आए, चहुँ दिसी बोले मोर। रैन अंधेरी रिमझिम बरसै, डरपै जियरा मोर।।

4. छैला छाय रहे मधुबन मेंछैला छाय रहे मधुबन में सावन सुरत बिसारे मोर।

मोर शोर बरजोर मचावै, देखि घटा घनघोर।।

5. झूला झूलन हम लागी हो रामाझूला झूलन हम लागी हो रामा, मिल गए साजनवा।

6. तरसत जियरा हमार नैहर मेंतरसत जियरा हमार नैहर में । 

बाबा हठ कीनॊ, गवनवा न दीनो | बीत गइली बरखा बहार नैहर में ।

7. हरी रामा सावन बीता जाय सजन नहीं आये रे हारी सजन नहीं आये रे हारी सजन नहीं आये रे हारी

हरी रामा सासु हमारी अति समुझाबयं रामा मोर बहुआ राखा धीरज मन माही ललन घर अइहइं रे हारी ललन घर अइहइं रे हारी ललन घर अइहइं रे हारी हरी रामा सावन बीता जाय

8. आई सावन की बहार छाई घटा घनघोर बन में, बोलन लागे मोर। रिमझिम पनियां बरसै जोर मोरे प्यारे बलमू।।

9.  हरि बिन जियरा मोरा तरसे हरि बिन जियरा मोरा तरसे, सावन बरसै घना घोर। रूम झूम नभ बादर आए, चहुँ दिसी बोले मोर। रैन अंधेरी रिमझिम बरसै, डरपै जियरा मोर।।

10. तरसत जियरा हमार नैहर में तरसत जियरा हमार नैहर में । बाबा हठ कीनॊ, गवनवा न दीनो बीत गइली बरखा बहार नैहर में ।

11. देखो सावन में हिंडोला झूलैं देखो सावन में हिंडोला झूलैं मन्दिर में गोपाल। राधा जी तहाँ पास बिराजैं ठाड़ी बृज की बाल।।

12. छैला छाय रहे मधुबन में छैला छाय रहे मधुबन में सावन सुरत बिसारे मोर। मोर शोर बरजोर मचावै, देखि घटा घनघोर।।

13. हरि संग डारि-डारि गलबहियाँ हरि संग डारि-डारि गल बहियाँ झूलत बरसाने की नारि। प्रेमानन्द मगन मतवारी सुधि बुधि सकल बिसारि।।

14 .भोजपुरी कजरी लोक गीत  -

चला पेड़वा लगावा गोरी ना

आवा देशवा बचाई गोरी |

बहाना ना बनावा गोरी |

चला पेड़वा लगावा गोरी ना |