हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतातील राग

हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतातील राग

रञ्जयति इति राग:| जो श्रोत्यांच्या मनाचे रंजन करतो तो राग होय. राग हे थाटातून उत्पन्न झाले आहेत. प्रत्येक थाटाच्या वैशिष्ट्यानुसार त्या त्या रागाची मांडणी केली जाते.

रसिकांचे रंजन करणाऱ्या स्वर आणि वर्ण यांच्या व्यवस्थेला हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतात राग असे म्हणतात.

शास्त्रीय गायनात अथवा कोणत्याही प्रकारच्या गायनात सुस्वरता, स्वरबद्धता, आरोह, अवरोह, तालबद्धता, नजाकत व रंगत आणावयासाठी करण्यात आलेल्या विशिष्ट सांगीतिक रचनांना संगीतातील राग असे म्हणतात.

स्थिर आरोह, जात, काळ, वर्ण, वादी-संभाषण, मुख्य-अंग इत्यादि नियमांनी बांधलेला आणि वातावरणावर त्याचा प्रभाव दर्शविणारा असा स्वरांचा मधुर आणि आकर्षक आवाज म्हणजे राग.

वातावरणावर परिणाम होण्यासाठी रागात गायन आणि वादनाचे 8 अविभाज्य भाग असतात. हे 8 अंग किंवा अष्टांग पुढीलप्रमाणे आहेत: स्वर, गीत, ताल आणि लय, आलाप, तान, मींड, गमक आणि बोलआलाप आणि बोलतान. वरील आठ अंगांचा योग्य वापर करूनच हा राग सजतो.

षडज, ऋषभ, गंधार, मध्यम, पंचम, धैवत आणि निषाद हे सात स्वर आहेत. सरगमचे स्वर सहसा संक्षिप्त स्वरूपात शिकले जातात: सा, री (कर्नाटिक) किंवा रे (हिंदुस्थानी), ग, म, प, ध, नि यापैकी पहिला स्वर जो 'सा' आहे आणि पाचवा स्वर जो 'पा' आहे, ते अचल स्वर मानले जातात जे अपरिवर्तनीय आहेत, तर उर्वरित स्वर कोमल आणि तीव्र पण असतात.

अष्ट प्रहार
अष्ट म्हणजे आठ आणि प्रहर म्हणजे ३ तासांचा कालावधी. दिवसाची विभागणी 24 तासांनी केली जाते त्याप्रमाणे प्रत्येक 3 तासांचा प्रहर, म्हणून 8 प्रहर आहेत. सकाळी ६ ते दुसऱ्या दिवशी सकाळी ६ वाजेपर्यंतच्या कालावधीला अष्टप्रहर म्हणतात.

त्या प्रत्येकासाठी वेळ आणि रागानुसार प्रहर सांगितले आहेत:

प्रहर 1 - सकाळी 6 ते 9:
भैरव, बंगाल भैरव, रामकली, बिभास, जोग, तोडी, जयदेव, सकाळचे कीर्तन, प्रभात भैरव, गुणकली आणि कलिंगडा.

प्रहर 2 - सकाळी 9 ते दुपारी 12:
देव-गंधार, भैरवी, मिश्र भैरवी, आसावरी, जोनपुरी, दुर्गा, गांधारी, मिश्र बिलावल, बिलावल, वृंदावनी सारंग, समंत सारंग, कुकुभ, देवगिरी.

प्रहर 3 - दुपारी 12 ते दुपारी 3:
गौड सारंग, भीमपलासी, पिलू, मुलतानी, धानी, त्रिवेणी, पलासी, हंस किंकिनी

प्रहर 4 - दुपारी 3 ते संध्याकाळी 6:
बंगालचे पारंपारिक कीर्तन, धनसरी, मनोहर, रागश्री, पुर्वी , मालश्री, माळवी, श्रीटंक आणि हंस नारायणी.

प्रहर 5 - संध्याकाळी 6 ते रात्री 9:
यमन, यमन कल्याण, हेम कल्याण, पुर्वी कल्याण, भूपाली, पुरिया, केदार, जलधर केदार, मारवा, छाया, खमाज, नारायणी, दुर्गा, तिलक कमोद, हिंडोल, मिश्रा खमाज नट, हमीर.

प्रहर 6 - रात्री 9 ते 12:
देशकर (रात्री), देश, देश-मिश्र, सोरत, बिहाग, चंपक, मिश्र गारा, तिलंग, जयजयवंती, बहार, काफी, मेघ, बागेश्री, रागेश्री, मल्हार, मिया- मल्हार.

प्रहर 7 - सकाळी 12 ते पहाटे 3:
मालगुंजी, दरबारी कानडा, बसंत बहार, दीपक, बसंत, गौरी, चित्रागौरी, शिवरंजिनी, जैतश्री, धवलश्री, पराज, मालीगौरा, मांड, सोहनी, हंसरथ, हंसध्वनी.

प्रहर 8 - पहाटे 3 ते 6:
चंद्रकौंस, मालकौंस, गोपिका बसंत, पंचम, मेघरंजनी, भांकर, ललिता गौरी, ललिता, खट, गुर्जरी तोडी.

'सूररंगी रंगले’  या सदरात मधुवंती पेठे सांगत आहेत :-
"सकाळच्या वेळी ‘तोडी’, ‘ललत’, ‘बिभास’ हे राग सादर केते जातात.
दिवस अधिक वर आला, की ‘बिलावल’, ‘जौनपुरी’, ‘आसावरी’, तर दुपारी ‘भीमपलास’, ‘सारंग’, ‘गौडसारंग’ यांसारखे राग मनाला आनंद देतात. याउलट संध्याकाळच्या कातरवेळी,‘मारवा’ किंवा ‘पूरिया धनाश्री’चे स्वर आपल्याला अधिकच व्याकूळ करतात.
दिवेलागणीच्या वेळी ‘यमन’, ‘भूप’ यांसारखे शांतरसाचे राग, मनाला एकप्रकारची प्रसन्नता मिळवून देतात. त्यानंतर ‘बिहाग’, ‘केदार’, ‘जयवंती’ हे राग येतात. रात्रीच्या शांत वेळी शृंगाररसप्रधान राग गायले - वाजवले जातात. ‘बागेश्री’, ‘रागेश्री’, ‘मालकंस’, ‘चंद्रकंस’ यांसारखे राग सादर केले जातात. तर उत्तररात्री ‘दरबारी कानडा’, ‘सोहनी’ हे राग येतात.
रागाचा स्वरभाव आणि शब्दांतून व्यक्त होणारा भाव यांचा संगम झाल्यामुळे रसिकांना त्या अधिक भावतात. म्हणूनच राग आणि त्यांचा गानसमय यांचं बंधन अर्थपूर्ण वाटतं. "

आपण वेगवेगळी भावगीतं, भक्तिगीतं, सिनेसंगीत ऐकतो. ही गीतं ऐकत असताना या गीतांमधून मध्येच एखाद्या शास्त्रीय रागाच्या सुरावटीची, तानेची, लकेरीची झलक ऐकू आल्याचं आपल्याला जाणवतं आणि एक वेगळाच आनंद होतो. त्या गीतांमधून अशी झलक जाणवते, कारण ती गीतं त्या त्या रागावर आधारित असतात.

पुढील लेखांमध्ये विविध राग आणि त्या रागां ची माहिती घेणार आहोत.